Του Θανάση Μουσόπουλου
Πάνω από πενήντα χρόνια ασχολούμαι με την ιστορία και τον πολιτισμό της ενιαίας Θράκης, με κυριότερο ερευνητικό ενδιαφέρον τη Λογοτεχνία που έγραψαν ή γράφουν στη Θράκη, στα νεότερα χρόνια.
Στην ιστορία και στον πολιτισμό όλα είναι συγκοινωνούντα δοχεία. Έτσι, χωρίς να έχω ιδιαίτερη ειδίκευση, καταπιάστηκα ως εραστής περισσότερο παρά ως νόμιμος σύζυγος με τη Λαογραφία. Με αυτή τη σκευή καταθέτω πολύ αδρά ορισμένα στοιχεία και κάπως εκτενέστερα μερικά άλλα, πάνω στο τρίπτυχο : Λαογραφία – Λογοτεχνία – Αποκριά, σε σχέση με τη Θράκη.
Η Λαογραφία είναι μια σχετικά νέα επιστήμη. Οι σκοποί της είναι επιστημονικοί, εθνικοί, ανθρωπιστικοί, διεθνιστικοί. Στην Ευρώπη εμφανίστηκε το 1846 με τον όρο Folklore, ενώ στην Ελλάδα παρουσιάστηκε το 1884 με τον όρο Λαογραφία. Στη χώρα μας έχει διαδρομή 140 χρόνων. Όπως πριν εμφανιστεί ως ξεχωριστή επιστήμη, στο διάβα του χρόνου έχουμε παρατήρηση και καταγραφή ηθών και εθίμων από πολλούς/πολλές συγγραφείς.
Μετά την απελευθέρωση, 1830 και εξής, έχουμε επιτάχυνση της μελέτης εθίμων και γλώσσας, ως «απάντηση» στις θεωρίες και απόψεις του Φαλλμεράγερ (1790-1861) που υποστήριξε ότι οι σύγχρονοι Έλληνες δεν έχουν καμία σχέση με τους αρχαίους, γιατί με την κάθοδο των Σλάβων αλλοιώθηκε ο πληθυσμός της Ελλάδας.
Η Ελληνική απάντηση ήρθε από τον Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο και Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο που ανέδειξαν την ενότητα της ιστορίας του ελληνικού έθνους από την αρχαιότητα ως τη σύγχρονη εποχή. Και στη Θράκη, την ίδια αποχή έχουμε άρθρα και μελέτες των Βλ. Σκορδέλη, Αν. Χουρμουζιάδη και Γ. Βιζυηνού που στοιχειοθετούν τη Θρακική απάντηση στις θεωρίες του Φαλλμεράγερ.
Αντίστοιχα έχουμε και τη γέννηση της Λαογραφίας. Η νέα αυτή επιστήμη συνδέεται με τον Ν. Γ. Πολίτη (1852 – 1921) που στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα την αναπτύσσει. Ποικιλότροπα ως το θάνατό του ασχολείται, διδάσκοντας στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας ως καθηγητής Μυθολογίας και Ελληνικής Αρχαιολογίας, το 1908 ίδρυσε την Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία, το 1909 ξεκίνησε την έκδοση του περιοδικού «Λαογραφία» και το 1918 ίδρυσε το Λαογραφικό Αρχείο.
Να σημειώσουμε ότι ο Γεώργιος Βιζυηνός, πριν από τον Νικόλαο Πολίτη, το 1885 πρότεινε την επιτόπια αναζήτηση και μελέτη του λαογραφικού υλικού. Οφείλουμε να προβάλουμε τον πρωταρχικό ρόλο του Βιζυηνού στη γέννηση της Λαογραφίας.
Στην Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία το 1908 συμμετείχαν αρκετοί Θρακιώτες, όπως ο Κώστας Βάρναλης, ο Μένος Φιλήντας, ο Στίλπων Κυριακίδης (1887 – 1964, από την Κομοτηνή, καθηγητής Λαογραφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, με αξιόλογο έργο), ο Πολύδωρος Παπαχριστοδούλου (σημαντικός λογοτέχνης και λαογράφος). Αναφέρουμε επίσης την ξανθιώτισσα Μέλπω Λογοθέτη Μερλιέ (1895 – 1979) που με το σύζυγό της Οκτάβιο Μερλιέ συνέβαλε τα μέγιστα στην καταγραφή βυζαντινής και δημοτικής μουσικής, δημιουργώντας το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο και το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Να προσθέσουμε επίσης τις σημαντικότατες εργασίες του θρακιώτισσας Καλλιόπης Παπαπαθανάση Μουσιοπούλου (1924 – 1993) σχετικά με λαογραφικά, ιστορικά και λογοτεχνικά θέματα της ενιαίας Θράκης.
Στη συνέχεια θα επικεντρωθούμε στη θέση της λαογραφίας στη λογοτεχνία της Θράκης.
Οι δύο κύριοι εκπρόσωποι της Θρακικής Αναγέννησης στο χώρο του νεοελληνικού λόγου, ο Γεώργιος Βιζυηνός και ο Κώστας Βάρναλης, στα λογοτεχνήματά τους αλλά και σε άλλα κείμενά τους παρουσιάζουν τη Θράκη όπως την έζησαν, προτού και οι δύο κατεβούν στην Αθήνα.
Ο Κωστής Παλαμάς και ο Άγγελος Σικελιανός προβάλλουν ιδιαίτερα αυτή τη διάσταση του βιζυηνού έργου.
Όσον αφορά τον Κώστα Βάρναλη, εκτός από τα ποιήματα και τα πεζογραφήματα που απηχούν τις θρακικές ώρες του επαναστάτη δημιουργού, η μελέτη των ‘Φιλολογικών του Απομνημονευμάτων’ (που εκδόθηκαν το 1980 με την επιμέλεια του Κ.Γ. Παπαγεωργίου στον «Κέδρο» ), πιστοποιούν τα ριζώματα του Βάρναλη στο θρακικό χώρο.
Να σημειώσουμε, βέβαια, ότι ενώ στο Βιζυηνό η Θράκη είναι στο πρώτο επίπεδο, στο Βάρναλη είναι το βαθύ του υπόστρωμα.
Από τους νεότερους θρακιώτες λογοτέχνες αναφέρω τον Κώστα Θρακιώτη και τη Σοφία Κλήμη Παναγιωτοπούλου, που πέρα από το λογοτεχνικό τους έργο ασχολήθηκαν και με λαογραφικά θέματα. Ιδιαίτερα αναφέρω το βιβλίο του Θρακιώτη « Λαϊκή Πίστη και λατρεία στη Θράκη » (εκδόσεις Ρήσος. 1991 ).
Καταλήγοντας τον περίπατό μας αυτόν φτάνουμε στους δύο ξανθιώτες θύλακες του λαϊκού πολιτισμού και του καθόλου πνεύματος, εννοώ την Κατίνα Βέικου Σεραμέτη και το Στέφανο Ιωαννίδη.
Η Κατίνα Βέικου Σεραμέτη (1912 – 1989 ) πρόσφυγας από τους Επιβάτες της ανατολικής Θράκης, ρίζωσε στην Ξάνθη και από το 1952, εκτός από τη λογοτεχνία, ασχολήθηκε ουσιαστικά με τη λαογραφία, δημοσιεύοντας σημαντικές μελέτες που αναφέρονται κυρίως στη Θράκη. Η Πηνελόπη Καμπάκη Βουγιουκλή παρουσίασε στο παρελθόν τις γλωσσολογικές εργασίες της Σεραμέτη. Η Σεραμέτη μέσα από τη Φιλοπρόοδη Ένωση Ξάνθης συντέλεσε στη συλλογή λαογραφικού υλικού και στο στήσιμο του Λαογραφικού Μουσείου της Ξάνθης.
Ο Στέφανος Ιωαννίδης ( 1923 – 2001) γέννημα θρέμμα της Ξάνθης, ήταν ο στυλοβάτης του πολιτιστικού και πνευματικού κινήματος στην περιοχή, πολλές φορές και σε βάρος του προσωπικού δημιουργικού έργου. Στο λογοτεχνικό του έργο επικρατεί ο αστικός τρόπος ζωής. Στα ‘Θρακικά Χρονικά’ δημοσιεύτηκαν πολλές λαογραφικές εργασίες, ενώ προσωπικά κυρίως ασχολήθηκε με ιστοριογραφικές έρευνες. Θέλω, κλείνοντας να αναφέρω δύο εκτεταμένες εργασίες του που εμπίπτουν στο θέμα μας. ‘Πολύδωρος Παπαχριστοδούλου, ο ζωγράφος της Θρακικής ζωής’, δημοσιεύτηκε το 1983 στον τέταρτο τόμο της Θρακικής επετηρίδας (βγήκε και σε Ανάτυπο, όπως και η επόμενη εργασία του) ‘Μια προσέγγιση στα θρακικά δημοτικά τραγούδια του γάμου’ του 1991, που δημοσιεύτηκε στα Πρακτικά του ΣΤ΄ Συμποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού Χώρου. Η ιστορική, αρχαιολογική και λαογραφική έρευνα για τη Θράκη, 1989. Άραγε γιατί σταμάτησαν αυτά τα Συμπόσια ;
Στο τελευταίο τμήμα της εισήγησής μου θα αναφερθώ συνοπτικά στις Αποκριές.
Η θρακιώτισσα καθηγήτρια λαογραφίας Άλκη Κυριακίδου – Νέστορος, που τόσο γρήγορα μας άφησε, στο βιβλίο της «Οι 12 μήνες. Τα Λαογραφικά», γράφει για τα έθιμα της Αποκριάς: «Τα έθιμα αυτά έχουν δύο πολύ έντονα χαρακτηριστικά.
Πρώτα, μια ερωτική, σεξουαλική ελευθεριότητα, που εκφράζεται με λόγια (όπως είναι λ.χ. το γνωστό σατιρικό τραγουδάκι «πώς το τρίβουν το πιπέρι») αλλά και με πράξεις. Το δεύτερο χαρακτηριστικό των εθίμων αυτών, που γίνονται όπως είπαμε, στο τέλος του χειμώνα και στην αρχή της άνοιξης, είναι οι μεταμφιέσεις. (…) Εκτός από τις ατομικές μεταμφιέσεις, που είναι αστική κυρίως συνήθεια, στα χωριά έχουμε μεταμφιέσεις συλλογικές: ομάδες μεταμφιεσμένων που παίζουν συγκεκριμένους ρόλους σε ορισμένα δρώμενα. Τα δρώμενα αυτά θα μπορούσε κανείς να τα ονομάσει δραματικές παραστάσεις».
Η Άλκη Κυριακίδου – Νέστορος στη συνέχεια αναφέρεται στο σημαντικότατο δρώμενο, «Καλόγεροι» που γινόταν στο χωριό Άγιος Γεώργιος της Βιζύης και περιγράφει σε πρωτοποριακό κείμενο ο Γεώργιος Βιζυηνός. Για λεπτομέρειες παραπέμπω στην εργασία μου «Γεώργιος Βιζυηνός – Ο Πρωτοπόρος λαογράφος – Οι Καλόγεροι και οι λατρεία του Διονύσου», που εξέδωσε το 1999 ο Δήμος Ξάνθης.
Για τα Αποκριάτικα Δρώμενα της Θράκης χρήσιμα είναι δύο βιβλία, του Κώστα Θρακιώτη «Λαϊκή πίστη και Λατρεία στη Θράκη», εκδ. Ρήσος 1991, και της Καλλιόπης Παπαθανάση -Μουσιοπούλου «Λαογραφικά Θράκης», τ.Α’, 1979.
Λίγα στοιχεία που παίρνουμε από το σπουδαίο έργο του Κώστα Θρακιώτη.
Η περίφημη Αποκριά διαρκεί τρεις βδομάδες. Την πρώτη τη λέγανε Προφωνή, γιατί «εξήγγειλε» στον Κόσμο τον ερχομό της, δηλαδή την προφωνούσε / διαλαλούσε. Τότε όλοι έπρεπε να προμηθευτούν ένα σφαχτό. Η δεύτερη λεγόταν Κρεατινή και η τρίτη Τυρινή ή μακαρονού, γιατί έτρωγαν τυρί και μακαρόνια που ήταν τα σπεσιαλιτέ τους. Την εποχή αυτή έδιναν κι έπαιρναν οι μεταμφιέσεις, όπου οι αυτοχειροτόνητοι ηθοποιοί – μεταμφιεσμένοι, έδιναν πραγματικά αυτοσχέδιες θεατρικές παραστάσεις, όπου η σάτιρα και η παρωδία ηθών του καθημερινού βίου διανθιζόταν από γνήσιο κι αυθόρμητο λαϊκό χιούμορ με τη γνωστή λαϊκή θυμοσοφία. Αυτά γίνονταν στα αστικά κέντρα μαζί και με άλλες εκδηλώσεις, όπως ο Φασουλής, το αλογάκι, η καμήλα που χόρευε, το γαϊτανάκι. Αντίθετα στα χωριά της υπαίθρου και προπάντων στις γεωργικές περιοχές έχουμε δρώμενα διονυσιακής αναγωγής, όπως οι Καλόγεροι, Κιοπέκ – Μπέης, Κούκεροι, Χούχουτοι, Σεϊμένηδες, Πιτεράδες και Τζαμάλες, που συνδέονται με την αναγέννηση της φύσης κατά την Άνοιξη και την καλή παραγωγή.
Οι Αποκριές στη Θράκη και στις χώρες της βαλκανικής χερσονήσου, με τις ιδιαιτερότητες και τις μακρόχρονες ρίζες, έχουν πολλά κοινά. Η συγκριτική λαογραφία, κατά τον Νικόλαο Πολίτη, συντελεί στην πιο «ανθρωπολογική» κατανόηση των εθίμων και των δοξασιών του λαού.
Σε αυτή τη λογική στηρίζεται το βιβλίο μου «Ξάνθη, στη γειτονιά του Αίμου» έκδοση Δήμου Ξάνθης, 2003, όπου ξεκινώντας από κοινές ιστορικές και πολιτιστικές καταβολές της Θράκης και της βαλκανικής ενδοχώρας, διερευνούμε όχι μόνο το παρελθόν, αλλά και το παρόν και το μέλλον της περιοχής μας. Παρά τις επιμέρους διαφορές και διαφοροποιήσεις, πολύ συχνές είναι οι ομοιότητες και οι συγγένειες ή «αντιγραφές». Στη Χερσόνησο του Αίμου που τα τελευταία 600 χρόνια συμβιώνουν χριστιανοί και μουσουλμάνοι μπορείς να δεις ως τις μέρες μας πολλές κοινές γιορταστικές εκδηλώσεις.
Κλείνοντας την εισήγησή μου αυτή, θα μου επιτρέψετε να διαβάσουμε κάτι που ο Κώστας Ρωμαίος παρατηρεί :
« Η Θράκη από όλες τις άλλες μεγάλες περιοχές του ελληνικού χώρου, έχει τις πληρέστερες και τις αρχαϊκότερες μορφές ελληνικής λατρείας » και στη συνέχεια διαπιστώνει ότι : « Ενώ έχουμε στη διάθεσή μας πλούσιες και σπουδές πληροφορίες, όλες αυτές παραμένουν σχεδόν ανεκμετάλλευτες».
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2024
