Του Θανάση Μουσόπουλου
Τα Αποκαλυπτήρια του Μνημείου Ολοκαυτώματος των Εβραίων στην Ξάνθη μου έδωσε την αφορμή να δημοσιεύσω το κείμενο «Η Ξάνθη τιμά τους Εβραίους που την τίμησαν!» και να μιλήσω στο Ραδιόφωνο της Όμορφης Πόλης για το πολυσήμαντο αυτό γεγονός.
Δύο σημαντικοί ξανθιώτες ήρθαν στο μυαλό μου που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ανάδειξη της ιστορίας και στην καλλιέργεια του πολιτισμού: ο Στέφανος Ιωαννίδης και ο Θωμάς Εξάρχου, που έγραψε και δημοσίευσε βιβλία για την παρουσία των Εβραίων στην Ξάνθη.
Στο κείμενό μου αυτό θα παρουσιάσω ένα ποίημα του Στέφανου, που το «θεωρώ ως το σημαντικότερο ποιητικό δημιούργημά του» (όπως σημειώνω στο βιβλίο μου: «Στέφανος Ιωαννίδης: ένα λογοτέχνης γεννιέται», Ξάνθη, 2010).
Παραθέτω το ποίημα και στη συνέχεια θα δώσω κάποια στοιχεία και σχόλια, για τον ήρωα του ποιήματος Ζακ (Ισαάκ) Αμαρίλιο.
ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΙΩΑΝΝΙΔΗ
«Γίναν οι φίλοι φωτογραφίες»
Ο ένας ήταν Εβραίος / σου φτάνει να μιλήσουμε μόνο γι’ αυτόν; / Το όνομά του… / Γιατί να το γράψω στο ποίημα; / Μήπως ήταν ένας ο Μωυσής; / η Νίνα, ο Ισαάκ, η Ρεβέκκα; / Έξη εκατομμύρια ονόματα / μπορείς σ’ ένα ποίημα να τα γράψεις;
Είχε λοιπόν μια όμορφη αδελφή, / – χαμήλωνα σαστισμένος τα μάτια / κάθε φορά που βρισκόμουν μπροστά της, / μια μάνα με πολλά δαχτυλίδια / άσπρο διάφανο πρόσωπο…
Μια γιαγιά που χαιρόταν να χαϊδεύει / όλη μέρα μια γάτα Αγκύρας… / Ένα πατέρα επιχειρηματία. / (Κράτησε μέρες το πλιάτσικο σπίτι τους / όταν τους σύραν για τα κρεματόρια).
Ήταν και κείνη η φωτογραφία / με χρυσό κάντρο, στον τοίχο, / άσπρα γάντια, ημίψηλο, φράκο. / Καύχημα που είχε / για τις τέσσερις γλώσσες που ήξερε! / Έλεγε, θα γινότανε διπλωμάτης. / Γιατί όχι και στου Ισραήλ την Κυβέρνηση / σήμερα να μην είχε χαρτοφυλάκιο;
Το πιο απλό, να ‘τανε τώρα ένας αστός / να βγάζει το βράδυ σεργιάνι / τα εβραιάκια του / να χαίρεται με τη γυναίκα του / τη μυρωδιά του γαρύφαλου / και το παιχνίδισμα του φεγγαριού στο ποτάμι.
Κι ήταν όταν τον σύραν στα κρεματόρια, τότε
Δεκαοχτώ χρονών παληκάρι!
*
Τα σχόλια και στοιχεία, που σχετίζονται με τον Ζακ – ήρωα του ποιήματος του Στέφανου Ιωαννίδη, θα τα βρει ο αναγνώστης και η αναγνώστρια στο βιβλίο που ανέφερα «Στέφανος Ιωαννίδης: ένα λογοτέχνης γεννιέται».
Στο Ημερολόγιο Κατοχής του Στέφανου Ιωαννίδη (σελ. 33 – 50) παρακολουθούμε ημερολογιακές εγγραφές του νεαρού έφηβου Στέφανου (γενν. 1923) από το 1942 ως το 1944.
Συνταράχθηκε για το θάνατο του φίλου του Μαργαρίτη Μαργαριτόπουλου που πέθανε από ελονοσία. Συμπληρώνει: «Αλλά τώρα μου έρχεται στο νου ο άλλος ο δύστυχος φίλος μου Ζάκος που κι αυτόν μια κακιά μέρα του Μάρτη τον χάσαμε». Και σ’ άλλα σημεία του Ημερολογίου μνημονεύει τον φίλο του Ζακ, συνήθως μαζί με τον φίλο του Μαργαρίτη.
Στο Αυτοβιογραφικό «Οδοιπορικό μες στο χρόνο» (τ. 1 & 2) παραθέτει ο Στέφανος ένα περιστατικό από το μυθιστόρημα «Παιδιά των Πελαργών», που αναφέρεται στον Ζακ ή Ζάκο. Παραθέτουμε το απόσπασμα:
«Ξέρει αυτός αρκετά γερμανικά, όπως ξέρει και κάμποσα γαλλικά, μιλεί τα ισπανικά, ξέρει τα ελληνικά και καταλαβαίνει αρκετά ιταλικά. Λέγεται Ισαάκ Αμαρίλιο κι ο μπαμπάς του έχει αρκετές σχέσεις με τους Βουλγάρους. Λοιπόν, το παιδί αυτό μου έλεγε ότι γνωρίστηκε με αρκετούς Γερμανούς· μ’ έναν απ’ αυτούς, ο οποίος ήτανε ζωγράφος – ξέρει και το παιδί να ζωγραφίζει – παραλίγο θα πιανόντουσαν φίλοι, αν μια μέρα ο Γερμανός δεν μάθαινε την εθνικότητα του Εβραίου, την οποία αγνοούσε. Από κείνη την μέρα άρχισε να τον αποστρέφεται και να τον αποφεύγει … ».
Στο βιβλίο «Στέφανος Ιωαννίδης: ένα λογοτέχνης γεννιέται» η Χαρίκλεια Μαργαριτοπούλου συμμετέχει με το κείμενό της «Μαρτυρία για το Στέφανο Ιωαννίδη» (σελ. 116 – 122 + 3 φωτογραφίες στις σελίδες 123 – 124). Μιλά για τη στενή και πολύχρονη σχέση της με τον Στέφανο Ιωαννίδη, που ήταν φίλος του αδελφού της Μαργαρίτη, όπως ήδη αναφέραμε. Με την ευκαιρία αναφέρεται και στον Ζακ. Θα παραθέσουμε δύο αποσπάσματα.
«Την παρέα του αδελφού μου, Μαργαρίτη, στα γυμνασιακά του χρόνια, δηλαδή από το 1934 μέχρι το 1940, αποτελούσαν οι: Στέφανος Ιωαννίδης, Θωμάς Εξάρχου, Πολυχρόνης (Χρόνης) Ράσσας, Στέργιος Σαμαράς, Ζακ (Ισαάκ) Αμαρίλιο. Η έναρξη του πολέμου, το 1940, βρήκε τον Μαργαρίτη και το Θωμά απόφοιτους του Γυμνασίου Ξάνθης ενώ τον Στέφανο και τους υπόλοιπους της παρέας να έχουν μόλις τελειώσει την προτελευταία τάξη του Γυμνασίου. ΄Ολοι ατένιζαν το μέλλον με αισιοδοξία, γεμάτοι ενθουσιασμό, όνειρα, σχέδια και ελπίδες για τη ζωή τους, που, ουσιαστικά, τότε ξεκινούσε. Η μοίρα και ο πόλεμος, όμως, αλλιώς είχαν προδιαγράψει την πορεία τους».
«Τον Ζακ Αμαρίλλιο τον συνέλαβαν, μαζί με τους άλλους Εβραίους της Ξάνθης, οι Βούλγαροι, στις 3 Μαρτίου 1943, για να τους μεταφέρουν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Λέγεται ότι πνίγηκε μαζί με τους άλλους Εβραίους, κατά την μεταφορά τους προς την Αυστρία, όταν βυθίστηκε το ποταμόπλοιο με το οποίο διέσχιζαν το Δούναβη. Ο Ζακ που είχε μια πανέμορφη αδελφή, την Νίνα, συμμαθήτρια του Μαργαρίτη, πριν φύγει χάρισε την φωτογραφική του μηχανή στον Μαργαρίτη, που ασχολείτο ερασιτεχνικά με την φωτογραφία».
*
Αυτά μαθαίνουμε από τον Στέφανο και τη Χαρίκλεια, για τον Ζακ «Κι ήταν όταν τον σύραν στα κρεματόρια, τότε/ Δεκαοχτώ χρονών παληκάρι!»
Ο Ζακ ένα διαχρονικό σύμβολο, του διαφορετικού και του άλλου. Που δεν το δεχόμαστε, το κατακρίνουμε, το οδηγούμε συχνά στον θάνατο. Ως τις μέρες μας…
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2022
