Γιατί είναι τραύμα η ιστορική λήθη στην οποία καταδικάστηκαν οι 526 ψυχές δικών μας ανθρώπων: συμπολιτών, συμπατριωτών, συνανθρώπων που εξοντώθηκαν τόσο βίαια μέσα στη ναζιστική θηριωδία, που έλειψαν από δίπλα μας τους αιώνες που ακολούθησαν. Η μνήμη του μαρτυρικού τους τέλους και της πορείας προς το θάνατο, από την Καπναποθήκη της Σαλαμίνος μέχρι τα τρένα και από εκεί μέχρι την Πολωνία δεν θα ήταν ζωντανή αν δεν είχαν εργαστεί κάποιοι συμπολίτες μεθοδικά, με επίκεντρο το ΠΑΚΕΘΡΑ, από τον αείμνηστο Θωμά Εξάρχου στο Βασίλη Αϊβαλιώτη και μέχρι το ζεύγος Τάσου Καραδέδου-Ισούα Ντορίλι.
Και παρότι η κοινωνία παραμένει γνήσια πολυ-πολιτισμική και γι’αυτό θρηνεί ένα κόμμάτι της που χάθηκε, εντούτοις δεν αντιλαμβάνονται όλοι τα πράγματα κάπως έτσι. Άρα έχουμε όλοι ευθύνη να διαφυλάξουμε την ιστορική μνήμη του ταραχώδους 20ου αιώνα και να μην επιτρέψουμε σε παραχαράκτες και αρνητές πάσης φύσεως να προσαρμόζουν τα ιστορικά γεγονότα σε στρεβλά στερεότυπα και ιδιοτελείς αφηγήσεις.
Και να μην ξεχάσουμε ποτέ ότι η ιστορία δεν είναι μια γνώση μουσειακού χαρακτήρα, ειδικά στην Ξάνθη. Ας μην ξεχάσουμε ότι αρκετοί συμπολίτες, πολιτικάντηδες, δημοσιολογούντες της περιοχής, επίκαιροι χειροκροτητές και σφουγγοκωλάριοι, τα τελευταία χρόνια συνομιλούσαν με τους νεοναζί και ισχυρίζονταν δημόσια ότι δεν ήταν και κάτι τρομερό, ότι ήταν “είναι εκλεγμένο κοινοβουλευτικό κόμμα” και τους αντιμετώπιζαν ακόμη και θεσμικά. Αυτή ας είναι η απόδειξη για τον τρόπο που γεννιούνται τα “τέρατα” της ιστορίας και τα Ολοκαυτώματα.
Ας κλείσουμε με μια ιστορική φωτογραφία στην Ξάνθη λίγο πριν τον όλεθρο :
Ο μεγάλος Στέφανος Ιωαννίδης, έγραψε για αυτή τη φωτογραφία:Βγήκε “εξ απροόπτου” από Βούλγαρο φωτογράφο στις 7/9/1941. Δεύτερος από αριστερά ο Ισαάκ (Ζάκος) Αμαρίλιο, στην άκρη δεξιά ο Μωυσής (Μωΰς) Κοέν. Ανάμεσά τους ο Χρόνης Ράσσας, που σκοτώθηκε στα βουνά της Ηπείρου. Στην άκρη αριστερά ο Στέφανος Ιωαννίδης.
Ο Τάσος Τεφρωνίδης σημιώνει: Η λήψη έγινε στην σημερινή οδό βασ. Σοφίας πίσω τους τα σπίτια σήμερα τα κτήρια της πολυτεχνικής σχολής. Η φωτο υπάρχει και στο εξώφυλλο του βιβλίου του Θωμά Εξάρχου ” Εβραίοι της Ξάνθης”. Από το βιβλίο του Στέφανου Ιωαννίδη “κάμινος πυρός καιομένη”