«Τα “μαρτιάτικα”: η Λαογραφία της Άνοιξης»
Μάρτη μάρτη μου καλέ και Φλεβάρη φοβερέ
κι αν φλεβίσεις κι αν τσικνίσεις, καλοκαίρι θα μυρίσεις.
Κι αν χιονίσεις κι αν κακίσεις πάλιν άνοιξιν θ’ ανθίσεις
(χελιδόνισμα, Μέτρες Θράκης)
Ο τρίτος μήνας του έτους, η Πρωτοχρονιά των Ρωμαίων, είναι φορτωμένος στην λαϊκή παράδοση με πλείστα όσα επίθετα που τονίζουν τις άστατες καιρικές συνθήκες (οι οποίες αποδίδονται κατά τον λαό, στον δύστροπο,δίσθυμο χαρακτήρα του Μάρτη): δίμουρος, κλαψομάρτης και κλαψόγελος, γι’ αυτό πεντάγδαρτος και τιναχτοκοφινάς, πεντάγνωμος και παλουκοκάφτης. Ντελής και παλαβός. Αλλά και φυτευτής, βλαστάρης και ανοιξιάτηςαφού με την ευεργετική δύναμη των βροχών, η γη γονιμοποιείται και βλασταίνει. Ο ήλιος δυναμώνει («Του Μάρτη οι αυγές με κάψανε, του Μάη τα μεσημέρια») και οι λαϊκοί προστατεύονται με την ασπροκόκκινη κλωστή (τον «μάρτη») που λειτουργεί εξορκιστικά, όπου το κόκκινο δηλώνει την χαρά, αλλά και τον θάνατο που προετοιμάζει την δυναμικά αναγεννημένη ζωή. Γι’ αυτό:
- την πρώτη ημέρα του (πρωτομαρτιά) ακούγονταν τα κάλαντα (αγερμοί) της χελιδόνας («χελιδονίσματα»), που ως φορέας της καλής αγγελίας διαλαλούσε την βλάστηση, την άνθιση, την καλοχρονιά και την γονιμότητα ζώων και φυτών,
- το περιεχόμενο των γιορτών του εντοπίζεται και μορφοποιείται σε δυο γιορτές: α. των Σαράντα Μαρτύρων (9 Μαρτίου) όταν «ό,τι φυτέψεις, πιάνει» (δέντρα, λουλούδια, κλήματα). Η μαγική σημασία του αριθμού σαράντα έγινε με την αφορμή των αγίων η πιο πλούσια ελπίδα και ευχή για ανοιξιάτικη αφθονία και ολοχρονική καρποφορία, β. του Ευαγγελισμού (ο Μάρτης λέγεται βαγγελιώτης) με την αναγεννητική έννοια της καλής αγγελίας, συνδεδεμένης με πλείστες σημασίες (θρησκευτική, εθνική, αγροτική και κτηνοτροφική),
- όλα περιστρέφονται γύρω από τον κύκλο του σιταριού τόσο όμοιον με τον κύκλο της ανθρώπινης ζωής. Συσχετίζονται δύο επίπεδα, του ουρανού και της γης, το φυσικό ημερολόγιο με το πολιτισμικό (λαϊκό και επίσημο): σε σχέση με τον ήλιο ο Χριστός τοποθετήθηκε στην αύξηση, ενώ ο Πρόδρομος στην μείωση του φωτός («εκείνον δει αυξάνειν, εμέ δε ελαττούσθαι»). Ο συσχετισμός αφορά στον φυσικό κύκλο της σποράς π.χ. του Ευαγγελισμού τα στάρια ψηλώνουν («έχε γεια ριζίτσα, στο καλό κορφίτσα»), μέχρι στην συμβολική χρήση του σιταριού στις προσφορές για τους νεκρούς (κόλλυβα-πανσπερμία): Σιτάρι και δημητριακοί καρποί (βρασμένοι συνήθως), αφού συμφώνως προς την παλαιά λαϊκή αντίληψη οι νεκροί επιδρούν άμεσα στην βλάστηση, την σοδειά, την καλοχρονιά, καθώς υπάρχει άρρηκτη ενότητα του εδώ κόσμου με τον επέκεινα. Τα τρία χειμωνιάτικα Ψυχοσάββατα μόλις τα νέα βλαστάρια ξεπροβάλλουν, δίδουν στην μνήμη/θύμηση άλλο νόημα. Οι ζώντες ύστερα από την εγκατάλειψη του βαριού κρύου προσεγγίζουν τους νεκρούς με το λιβάνισμα και τα κεριά για να τελέσουν το ονομαστικό φώνημά (ανακάλημά) τους έναν προς έναν. Αλλά και τα μαντικά κόλλυβα του άη Θεοδώρου υπονοούν την ευόδωση της γονιμότητας των ανθρώπων (τύχες, γάμος),
- κι επειδή ο Μάρτης δεν λείπει από την Σαρακοστή, η λαϊκή Σταυροπροσκύνηση ανάγεται σε ανοιξάτικη γιορτή των λουλουδιών και ο σταυρός ανθοστολίζεται λίγο πριν τις ημέρες του Θείου Πάθους, ο λαός παρακολουθεί τον θρησκευτικό και ειδυλλιακό χαρακτήρα των Χαιρετισμών της Θεοτόκου, ενώ η ημέρα του Ευαγγελισμού με την μερική κατάλυση ελαίου, οίνου, την ψαροφαγία, την χρήση ειδικών εδεσμάτων (σκορδαλιάς κ.ά.), λειτουργεί πολύσημα και απόλυτα συμβολικά.
Γαρυφαλλιά Θεοδωρίδου
Υποψ. Διδάκτωρ Λαογραφίας στο ΔΠΘράκης